Əsərdə iki intihar hadisəsi - suisid göstərilir. Onlardan biri fitnə nəticəsində Şirinin yalan ölüm xəbərini alan Fərhadın intiharı, ikinci isə Xosrovun ölümündən sonra Şirinin öz canına qıymasıdır. Qəribəsi budur ki, İslamı alqışlayan Nizami hər iki intihar hadisəsinə göz yumur. Lirik ricətdə, hətta Şirinin qəsdini, intiharını alqışlayır da.

Əslində, Şirinin intiharı həm də qədimlərdə mövcud olmuş retualı yadımıza salır. Bu akt induizmdə yaxın əsrə qədər qorunub saxlanılmış bir adətin təsviri də ola bilər. Yəni bir zamanlar qadınlar həyat yoldaşlarının ölümündən sonra könüllü olaraq suisidə əl atırdılar. Ərləriylə birgə tonqalda yanırdılar. Bu, müqəddəslik hesab edilirdi. Hər halda, atəşpərəstliyin mövcud olduğu bir məmləkətdə özünəqəsd çox normal qarşılanırdı. Sadəcə, Nizaminin Şirinin etdiyi bu hərəkəti İslam kontekstindən uzaqlaşaraq alqışlaya bilməsi təəccüb doğurur. Bunun adı "sadiqlik" olsa belə... buna haqq qazandırır. O, islam etiqadına uyğun olaraq bunu günah hesab etmir, heç eyham da vurmur.

Şirin əsərdə həm də həqiqi qadın xarakterini sərgiləyir. Nizami Gəncəvi bu xarakteri, inadcıllığı böyük zövqlə təsvir etməkdən yorulmur. Şirin Məhin Banunun öyüdlərindən sonra hiss burulğanından ayılır və ona söz verir ki, Xosrovun evinə kəbinlə daxil olacaq və heç vaxt onun kənizi statusunda olmayacaqdır. Əslində, bir hökmdar üçün bir qadına sahiblənmək elə də çətin olmazdı, amma Nizami burada da demokratik dəyərlərlə məsələyə yanaşıb. Şirinin timsalında qadının məhz bu anlamda, özünü ələ verməməkdə nə qədər dəyərli olmasını əsər boyunca göstərmək istəyib. Eyni zamanda qadının konkret istəyinin qarşılığında Xosrovun lazımsız ərköyünlüyünə də işıq salaraq, onu ard-arda istəmədiyi qadınlarla izdivaca girməsinin acı sonluğunu təsvir edib. Xosrovun inadcıllıqda məqsədi Şirinə sahiblənmək, Şirinin məqsədi isə kölə, kəniz olmamaq və ən dəyərli qadınlıq statusuna yiyələnmək idi. Elə bu cəsarət və bu xarakter Xosrovu Şirindən asılı saxlayırdı. Əsər boyu Xosrovun dəli ərköyünlüyü və bütün hərəkətlər qarşılığında Şirinin qadın xarakteri, təmkini kitab kimi açılır. Xarakter fərqliliyinə baxmayaraq tərəflər bir-birini buraxmır.

Xosrovu öldürmək Nizaminin nəyinə lazım idi? Axı poema Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvana ithaf olunmuşdu. Şair bu ölüm faktını hökmdara necə izah edəcəkdi? Bəraəti nə olacaqdı?

Öncə karma məsələsi. Bəli, bumeranq işə düşməli idi. Xosrovun əməlləri bir-bir onun qarşısına çıxmalı idi.  Hansı əməllər? Fərhadmı? Xeyr, bir hökmdar çoxlarının ölümünə çox rahatlıqla fərman verə bilərdi. Eynilə göylər səltənətinin hökmdarı Allah kimi. Zaman yetişəndə şəxslərin ölümünə fərman verən, cənab Əzraili insanın yanına göndərən Yaradan kimi, hökmdar da yer qanunlarının, ölümlərin fərmançısı idi. Bu anlamda Fərhad bu cəzalandırmanın özülündə dayanmırdı. Əslində, Fərhadın əsərə gəlməsi də elə-belə deyildi. Nizami istənilən halda həmin əməkçi obrazını sona qədər yaşatmır və əsərin daxilindən apar-topar itirir. Məsələn, Şirinin ölüm xəbərini eşidən Fərhad elə Qeys kimi məzar üzərinə də gedə bilərdi. O isə düşünmədən ölümü, intiharı seçir. Bununla sənətkar maneəni Xosrovun yolundan, kobud dillə ifadə etsək, rədd edir. Burada da Nizami məsələyə psixoloji anlamda yanaşıb. Kişi psixologiyasına bələd olaraq əsərə ikinci rəqibi gətirir. Bəli, Fərhad Xosrov kimi hökmdar deyildi. Amma Bisütunu yaracaq qədər güclüydü. Və o qədər güclüydü ki, Xosrov onunla üz-üzə gəlib döyüşməkdən çəkinir və yalanla onu məhv etmək yolunu seçir. Amma Xosrov haradan bilirdi ki, Fərhad məhz bu işə əl atacaq? İntihara gedəcək. Bu da maraqlı psixoloji məqamdır. Əslində, kontekstdən uzaqlaşmadan demək istəyirəm ki, Fərhadın əsərə gəlişini Nizami belə bir açıqlama ilə aydınlaşdırır: "Bir şeyə olanda iki müştəri, əlbəttə, o şeyin artar dəyəri" fikirlərini dilə gətirir. Yazıçı istəyinə nail olduqda və rəqabət yanğısını artırdıqda əməkçi Fərhadı asanlıqla hökmdarın yolunun üstündən çəkir.

Bəlkə də Şirin qarşısındakı Xosrov olsa belə, tanımadığı Xosrova  yaxınlaşsaydı artıq Xosrovun baxışında Şirin ucalığında qalmayacaqdı. O səbəbdən də oxucu onları tanıyaraq qovuşmasını istəsə də, Nizami qadını zirvədə saxlamaq üçün qovuşma anını bir az da uzadaraq oxucusunu ardıyca aparır.

Əlqərəz, Xosrovun qatili sevmədiyi qadından dünyaya gəlmiş sevgisiz oğlu Şiruyyə olur. Burada növbəti "karma" qanunauyğunluğu işə düşür. Dünya düzəninin sevgi üzərində bərqərar olması gerçəkliyinə inanan dahi Nizami, Dostoyevskisayaq bilirdi ki, dünyanı "sevgi" adlı gözəllik xilas edə bilər. Əlbəttə, sevgisizlik barından Şiruyyə adlı oğul dünyaya gələ bilərdi. O isə asanlıqla, heç düşünmədən sevmədiyi atasını öldürə bilərdi. Belə də edir.

Xosrov və Şirinin qovuşmamasında ən əsas maneələrdən biri Xosrovun xarakteri idi. Əsər boyunca onun bəsit dünyagörüşü və şəhvətpərəstliyi  Şirinə qovuşmaq qarşısında maneəyə çevrilir. Məhz bu nüans dəfələrlə Şirinin ayaqlarına düşməsinə baxmayaraq onun tərəfindən rədd edilməsi ilə nəticələnir.

Nizami Gəncəvinin Şərq qadınını ismətli, əxlaqlı və s. kimi  təsvirləri reallıq idi əslində. O, gerçəkliyi olduğu kimi qələmə almışdı. Şair Şirinin dilindən xanımın qəlb çırpıntılarını, cəmiyyətin onun hərəkətlərinə hansı qiyməti verəcəyini dəfələrlə təkrarlayırdı. Şirinin Xosrovdan istədikləri ilə Xosrovun Şirindən umduqları arasında uçurum olduğu üçün əsər onları qovuşdurana qədər uzanır. Əlbəttə, bu istəklər Şirinin tələblərinin yerinə yetirilməsi ilə nəticələnir. 

Əslində, bu təsvir yalnız Şərq qadınının dünyagörüşü deyildi. Daha azad görünən Qərb cəmiyyətinin qadınının da təhtəlşüurunda ocaq, ev ənənəsi vardır ki, bu, əsas prioritet məqsəd kimi qadınların şüurunda dolaşır. Amma bir fərq var. Fərq ondadır ki,  Qərb qadını praktik olaraq bunu həyatından keçirə-keçirə sevgi axtarışına çıxır və nəhayətində istədiyi kişi ilə rastlaşa bilir. Şərq qadını isə bu məsələyə həssaslıqla, ehtiyatla, platonik yanaşaraq özünüqoruma, müdafiə etmə mövqeyində dayanır.

Bəs Şirin niyə öldürülür? Əslində, "Xosrov və Şirin" Nizami Gəncəvi yaradıcılığında eyni sonluqla bitən növbəti əsər idi. Birincidə Məcnun Leylidən sonra, ikincidə isə Şirin Xosrovun ölümündən sonra bu dünyanı tərk edir. "Leyli və Məcnun"da hər iki obraz mənəvi cəhətdən özünüintihara, özünüməhvetməyə fokuslanır, "Xosrov və Şirin"də isə Xosrov əməllərinin nəticəsində, Şirin isə özünüqoruma acizliyində bulunaraq həyatına qəsd edir. Halbuki, Şirin Xosrovun səltənətini nankor oğlun əlindən rahatlıqla ala bilərdi. Və yeni şahlıqda yeni qanunlar yaradaraq Xosrovun həyatda olmamasına baxmayaraq səltənətinin davamını qura bilərdi. Əlbəttə, edə bilərdi. Qələm Nizaminin əlində idi. Son anda Nizami Gəncəvi məhz bu cür sonluğun olmasını məqbul hesab edir. Səbəb kimi isə Xosrovun Allahın peyğəmbərinə "yox" deməsi gerçəkliyini göstərir və islam ehkamlarını uca tutaraq hökmdarın ölüm məsələsinə bu cür bəraət qazandırır.

Mustafa dininin möcüzəsindən