Əski dünyanın bir çox qadın simvolları yüz illər boyunca ya maskulinləşdirilib, ya da şər ifadəsi kimi təqdim edilib. (Məsələn, bu gün amerikan bir dollarlıq əskinasının üzərində gördüyümüz göz simvolu, qədim sumerlilərdə "İnannanın hər şeyi görən gözü” sayılırdı. Ancaq misirlilərdən etibarən bu simvol cinsi dəyişdirilərək kişi tanrı Horusa (yaxud Ra-ya) aid edildi. İslam dinində də, əslində kişi cinsində təsəvvür edilən Allahın hər şeyi görə bilməsi, sumer ana-tanrısı İnannanın "hər şeyi görməsinə” dayanır. Bu simvolun "hər şeyi görən Lusiferin gözü”, yəni şeytanın gözü adlandırılmasında isə onun şərləşdirilməsini görürük.)

 

Qadın simvolları içərisində indiyədək varlığını və mənasını qoruyanlar da var, məsələn, bütün dünyada haq, hüquq və ədalət simvolu olan ana-tanrı Femida.

Qədim insanlar nə üçün ədaləti, nizamı qadının təmsil etdiyinə inanırdılar? Əlbəttə cavablar çoxdur, amma ən praktik izahı öz uşaqlığımızı xatırlamaqla verə bilərik: balalarına fərq qoymadan, onların paylarını ədalətlə bölüb hamımızı doyuzduran anamızı xatırlamaqla. E.Fromm da əski anamərkəzli dinlərdən danışarkən anaların təbiətindən çıxış edirdi. Onun fikrincə, atamərkəzli (təkallahlı) dinlərdən fərqli olaraq anamərkəzli dinlərdə tanrı-anaların insanlara münasibəti ananın balasına münasibəti kimidir: əvəz güdmədən, təmənnasız, şərt qoymadan hamısını eyni dərəcədə sevmək.

 

Bəli, anaların dünyanı idarə etdiyi dövrlərdə siniflər yox idi, hər şey bərabər bölünürdü, kimsə kimsəyə ağalıq etmirdi. Tarixin uzaq və gizli qatlarına endikcə, qadın təlallahlı dinlərin təqdimatındakı naqis və şeytani ağıl yiyəsinə bənzəmir. O təbiətdəki və cəmiyyətdəki qayda-qanunların, fəzilətin yaradıcısı olacaq qədər ağla sahibdir. S.Langdon sumerlilərin ana-tanrısı İnannanı "qanunları bildirən ilahi ana” deyə tərif edir.

Sumerdə Nanşe isə sosial ədalət ana-tanrısıdır. Sumerdə Kiş şəhərinin hüquq işlərinə də baxan qadın-tanrı idi: Kadı. (Ola bilərmi ki, qazı sözü burdan götürülsün? Üstəlik, bu gün türk xalqlarında qazıya kadı deyirlər.)

 

Misirdə ədalət tanrısı qadın-tanrı Maat adlanır (başqa variantı Madaletdir. Y.Cıbıroğluya görə ədalət sözü burdan yarana bilər), o, həm də məhkəmələr tanrısı idi. Maat gerçək, doğru, nizam deməkdir. O, kainatın nizamının, fəzilətin və yaxşı nə varsa hər şeyin simvolu idi. Maat həm də nizam-intizam tanrısı kimi yeraltı dünyaya da rəhbərlik edirdi. Bundan əvvəlki yazımda dediyim kimi, Misir ana-tanrısı Maat əlindəki tük qələmlə ölənlərin günahlarını-savablarını ölçürdü. Uşaqlığımda hər zaman qəfil bir şey baş verəndə, anamdan "az qalmışdı ki...” mənasında "qıl yazdı” ifadəsini eşitmişəm. Tükün və yaxud qılın həm qələm, həm də insanın vicdanını, günah-savabını ifadə etməsi "qıl körpü” anlayışında da özünü göstərir. Maat mühakimələrini tük qələmlə yazırdı. Yenə də qələmi bir qadın tanrının əlində görürük. Yeri gəlmişkən, dilimizdə tük-qıl sözlərinin iştirak etdiyi bir sıra frazeologizmlər mövcuddur. Məsələn, həyat əhəmiyyətli hadisələri ifadə etmək üçün, "həyatı tükdən asılıdır”, ya da, "qıl yazdı” deyirik. Yaxud, islam etiqadına görə, ölümdən sonra cənnət-cəhənnəmi təyin edən "Sirat körpüsü” təsəvvürü var. Əsli "qıl körpüsü” olan bu qədim anlayışa şamanizmdə, zərdüştlükdə, məzdəkilikdə də rast gəlirik.

Misirdə ana-tanrı Hathor tibbin, əkinçiliyin, həm də qanunların qurucusu kimi tanınırdı.

 

Qədim Romada Disciplina nizam və qayda-qanun ana-tanrısı idi. Bir tanrı nəyin tanrısıdırsa, sonralar din dəyişikliyi və ya başqa səbəblərdən, onun adının həmin nəsnəyə verilməsi adi haldır. Bir çox Avropa dillərində Disciplinanın tanrı adının "disciplina” sözü kimi nizam, qayda mənasında işlənildiyini görürük. Necə ki, bizim yol tanrımız Uğurun adı, hazırda tanrı adı kimi deyil, bir zaman tanrısı olduğu nəsnə ilə yanaşı işlənir (M.Seyidov). "Uğurlu yol”, "uğura qənşər” "bir şeyin uğrunda” və s. kimi örnəklər bir zamanlar yol tanrımız olan Uğurun izlərini özündə daşıyır.

Yuxarıda yazdığımız kimi, ana-tanrı Femida (yunancası Themis), bu gün də hüquq və ədalət simvoludur. Qoymaq, yerləşdirmək, oturtmaq, möhkəmləndirmək mənasını bildirən bir kökdən (tithemi) törəyən "themis” həm də adil, ədalət deməkdir. Femidanın Hora adlanan qızları Eunomia – nizamı, qayda-qanunları; Eirene – sülhü,  bərəkəti; Dike isə haqq və ədaləti təmin edir. Onun Litai adlanan digər qızları isə vəkillik tanrılarıdır. Femidanın adı kahinliklə əlaqələndirilsə də, onun əsas işi nizam və ədalət məsələlərinə baxmaqdır. O, əlində tərəzi və qılınc tutmuş, gözləri bağlı halda ədaləti təmsil edir.

Qədim Romada Femidanın vəzifəsini ana-tanrı Justitia yerinə yetirirdi.

Qədim Yunanıstanda ahəng, harmoniya ana-tanrısı, adından göründüyü kimi Harmoniya idi, Romada isə onu Concordia adlandırırdılar.

Kökü e. ə. 8-ci əsrə uzanan Thesmophoria bayramı qədim Yunanıstanda ana-tanrı Demeter və qızı Persephone üçün keçirilən, yalnız qadınların təşkil və iştirak etdiyi səkkiz bayramdan biri idi. Thesmophoros Demeterin sifətlərindən biridir, bu sözün kökündəki "thesmos” – qanun daşıyan deməkdir. Bir sıra tarixçi və dil mütəxəsisləri isə "thesmos”un qədim və ilahi qanun olduğunu deyir. E.Çaykara yazır ki, bu söz qanun mənasını bildirən və sonralar kişilərin dəyişdirdiyi "nomos”dan fərqlidir. Və buradaca deyim ki, "nomos” sözü, həm yunancada, həm ərəbcədə və həm aramicədə qanun, qayda mənasında işlədilir, bizim dilə də "namus” şəklində keçib.

Sumerin ən məşhur tanrılarından olan İnanna, həm də ilham və bilik ana-tanrısıydı. S.Langdon İnannanı, üstəlik kəhanət tanrısı, yuxu yozan kimi də təqdim edir. Ana-tanrılar qadın peyğəmbərlərə vergi verir, insanlar üçün yazmış olduqları taledən xəbərləri olsun deyə, həmin qadın peyğəmbərlərə ya yuxuda, ya da gerçəklikdə – tək səbir, cüt səbir, heyvan içalatının vəziyyəti, quşların uçuşu və s. ilə işarə göndərirdilər. Qadın şamanların, sehrbazların, baxıcıların insan taleyini dəyişdirmə gücündə olduğuna inanılırdı.

Mesopotamiyada İnanna İştar adlanırdı, o da bilik, intuisiya, yəni, fəhm ana-tanrısıydı. Möhürlərdə İştar haqqında "Kisurru-nun fəhm tanrısı” deyə yazılırdı. Başqa bir yerdə ondan "biliciləri idarə edən”, yaxud da "Kua-lı qadın peyğəmbər” deyə söz açılırdı.

Yunanıstanda tanrılar anası Gaia öncəgörənlərə xəbərlər verərdi. Onun görücü qadınları Sivilla və Puthiyalar, həm də peyğəmbər idilər. Romada onlara Sibel deyilirdi. Onlar tanrıların istədiklərini xəbər verirdilər. Sonralar Gaia da transseksuallaşdırıldı, bu xüsusiyyətlər kişi tanrı Apollona aid edildi. Doğrudur, Apollon da kahinliyi, peyğəmbərliyi vergi kimi ancaq qadınlara verirdi, amma bu təmənnalı münasibət bahasına başa gəlirdi. Peyğəmbər olacaq bir qadın gecəni Apollonla keçirməli idi. Qadın peyğəmbərlərə buradan başlayan gizli istehza, əksildici baxış Orta əsrlər Avropasında açıq nifrətə və ikraha çevrildi; sən demə cadugər qadınlar onlarda olan qabiliyyəti şeytanla cinsi münasibət nəticəsində əldə edirlərmiş. Və bunun əvəzini autodafe tonqallarında yandırılmaqla ödəməli imişlər.

 

Yunanıstanda ilham pəriləri də qadın cinsində doqquz Muza idi. Başlanğıcda şeir tanrıları olan Muzalar, sonradan həm də sənət tanrıları oldular. (Muzey, musiqi, mozaik və s. kimi sənətlə əlaqəli sözlər də burdan gəlir.) Muzalar ilham verməsə heç bir yaradıcı sənətkar əsər yarada bilməzdi. Etimoloqlara görə Muza sözünün kökü "men” yaxud "mon”dur. Mənası nə olsa yaxşıdır? Ağıl, düşüncə, yaradıcılıq qabiliyyəti!

Muzaların anası Mnemosyne – yaddaş tanrısı idi. Müasir tibbin terminlərindən olan amneziya (yaddaşsızlıq) Mnemosyne-nin adından götürülüb. Yaddaşın da qadına aid bir qabiliyyət sayılması, qədim dünyanın insanlarının qadına indikindən nə qədər fərqli baxdıqlarını ortaya qoyur.

Qədim dünyada yuxu yozmalar da qadın peşəsi idi. Məsələn, sumerli ana-tanrı Geştianna yuxu yozanların tanrısı idi. Sonralar bu peşə də cinsi dəyişdirilib kişilərə verilir, məsələn, Yusif peyğəmbərin yuxu yozanlığından tək allahlı dinlərin kitablarında belə yazılır.

Göründüyü kimi, miflər qadın tarixinin də gizlinliklərini özündə saxlayan ən böyük xəzinələrdən biridir. 

Amma indi mifləri qırağa qoyub ağıl-qadın əlaqəsini bir az da etimologiyanın köməyi ilə davam etdirək. Qədim türk dilində ög (ök, öy) ana deməkdir; dilimizdə indi də anasız qalmış yetim uşağa öksüz deyilir; bu söz həm də öyrət(n)mək feilinin köküdür. Ög, ök, öy (ana) – öyrədəndir. Sumer dilində anlama, ağıl sözü ilə ana sözünün kökü eynidir: amaş, umus(ş), us(ş) anlama və ağıl deməkdir; sözün kökü ama, um sumercədə ana deməkdir (O.N.Tuna). Slavyan dillərində də ana mənasını bildirən mama ilə ağıl mənasını bildirən um arasında etimoloji yaxınlıq olmamış deyil.

Hind-Avropa dillərində talantlı, istedadlı mənası verən genius, Genie, qeniy sözlərinin kökü ilə genezis (doğum), jen, jenşina (qadın) eyni köklüdür. 

Qadın haqqında bilərəkdən, ya da bilməyərəkdən əsrlərlə gizlədilən bu həqiqətləri bildikdən sonra biliyin, ağlın, qanunların, yazının, ilhamın, istedadın, vəhyin və s. necə transseksuallaşmasına (cins dəyişdirməsinə) bir də İncildən götürdüyüm bu misalla baxaq: "Qadın sakitcə və itaətkarlıqla öyrənsin. Qadının öyrətməsinə, kişiyə hegemon olmasına icazə vermirəm...” (İncil, Pavlusdan Timoteosa birinci məktub, 2: 11-14).

(ardı var)

 

qadinkimi.com