Son zamanlar gender, gender problemləri, gender bərabərliyi ifadələri olduqca populyardır. Bəs gender nədir?

Gender institutlaşdırılmış və rituallaşdırılmış sosial-mədəni konstruktdur. Gender bir xalqın qadınlıq və kişilik haqqında təsəvvürlərini əks etdirir. Bu təsəvvürlər folklorda, nağıllarda, ənənələrdə və dildə öz əksini tapır. İctimai institutlar (məktəb, ordu) qadınlar və kişilər arasındakı fərqlilikləri dəstəkləyir, onlara norma statusu verir. İctimai rituallar gender asimmetriyası yaradır – geyimdə, gündəlik məişətdə və simvolikada. Lakin belə bir fikir var ki, bu fərqlər dil üslubunda da özünü göstərir. Dil üslubu insanın nitq modelinin ümumi xarakteristikasıdır. Nitq tempi, sözlər arasında fasilələr, söz seçimi, zarafatlar, tez-tez sual vermək və ya üzr istəmək və s. – bütün bunlar üslubdur.

Ötən əsrin sonlarından başlayaraq, qadın və kişilərin nitq fərqlərindən bəhs edən genderlekt termini gündəmə gəldi.

Genderlekt – bir milli dil daxilində qadınların və kişilərin dil xüsusiyyətləridir. Buraya leksika, qrammatika və üslub daxildir. Gender linqvistikasının inkişafı sayəsində alimlər bu nəticəyə gəlir ki, kişilər və qadınlar öz nitqlərində müxtəlif kommunikativ üslublardan vəstrategiyalardan istifadə edirlər. Bu da genderlekti real sosial hal hesab etməyə imkan verir.

İnsanların nitq və kommunikasiya davranışını tədqiq edərkən, status, yaş, sosial qrupla yanaşı, gender də parametrlərdən biri kimi nəzərdən keçirilir. Bu sahədə ən məşhur əsərlərdən biri Debora Tannenin "Sən məni anlamırsan. Qadınlar və kişilər dialoqda” əsəridir. Müəllif qeyd edir ki, cəmiyyətin qadınlara və kişilərə irəli sürdüyü müxtəlif tələblərdən dolayı, eləcə də onların uşaqlıq və yeniyetməlik dövründəsosiallaşmasından asılı olaraq, qadın və kişilərdə fərqli davranış motivləri, müxtəlif ünsiyyət strategiyaları formalaşır. Kişilərin nitq davranışı bir qayda olaraq, müstəqilliyin əldə olunmasına, saxlanılmasına və yüksək statusa hədəflənir. Qadından isə cəmiyyət münaqişədən qaçmağı, güzəştə getməyi, emosionallığı gözləyir. Bu fərqlər Tannenin fikrincə, danışıq fərqlərinə gətirib çıxarır.

Bizim nitqimiz olduğumuz yerdən (ev və ya iş), düşdüyümüz mühitdən (tanış və ya yad mühit) asılı olaraq dəyişir. Lakin bununla yanaşı, elm kişilərə və qadınlara xas üslubların mövcudluğunu inkar etmir. Bunlar sosiokultur (məs. qadınların söyüş söyməsi cəmiyyətdə daha çox qınanır), həm də bioloji və hormonal amillərin təsiri ilə formalaşır.

Elə isə bu fərqlər nədən ibarətdir? Onlar gerçəkdən də mövcuddurmu?

Müəyyən edilib ki, qadınlar danışarkən kiçildici-nəvazişli suffikslərə daha çox yer verirlər. Nəzakət və yumşaltma formalarından daha çox istifadə edirlər. Cümlə qurarkən isə özlərinə əminsizlik göstərən sual formalarına üstünlük verirlər ("düz demirəmmi?”, "elə deyilmi?”), güman elementlərini də daha çox işlədirlər: "ola bilər ki”, "çox güman ki”, "bəlkə”, "məncə”. Qadın nitqinin tipik cəhətlərindən biri də "oy!” tipli nidalardan tez-tez istifadə etmələridir.

Qadınlar həm də rəngləri ifadə edərkən daha təfərrüatlı və dəqiq olurlar (akvamarin rəngi, şampan sarısı, südlü qəhvə rəngi).

Üstəlik, qadınlar kişilərdən daha az zarafat edirlər. ​

Qadınların kişilərdən daha çox danışması barədə stereotiplər olsa da, tədqiqatlar göstərir ki, ictimai sferada kişilər şifahi özünütəqdimat zamanı onlara ayrılan vaxtdan sui-istifadə edirlər.

Qadınların nitq davranışları daha humanist hesab olunur. Qarışıq qruplarda məhz bu cəhətlər qadınlar üçün mənfi nəticələrə səbəb olur. Qadınların özünə daha az inamlı və daha az peşəkar olmaları barədə fikrə yol açır.

Kişilər ünsiyyətdə lider mövqeyi tutmağa can atır. Qadınlarda isə dominantlığa meyllik yoxdur.

Həmçinin kişilər söz kəsməyə daha çox meylli olurlar. Bu, onların təşəbbüsü ələ almaq istəyindən irəli gəlir. Qarışıq qruplarda bu hal qadınların susmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda qadınlar öz opponentini tənqid edərkən istehzaya nadir hallarda yer verir, odur ki, onların fikirlərində kəskinlik çatışmır.

Bu cür xüsusiyyətlər peşəkar kommunikasiyada da qadınların əleyhinə işləyir. Alman linqvistlərinin uzunmüddətli araşdırmaları göstərir ki, kişi və qadınlar polemika apararkən müxtəlif davranış üslublarına müraciət edir. Kişilər tənqidlə daha az razılaşır, istehza etməyə, nüfuzlu şəxslərə istinad etməyə üstünlük verir, əminsizlik bildirən nitq vasitələrindən az istifadə edirlər. Nəticədə daha peşəkar və özünəinamlı mütəxəssis təəssüratı yaradırlar.

Belə bir qeyd də aparılıb ki, ünsiyyət zamanı qadınların sözü kişilərinkindən daha çox kəsilir. Qadınlar xahiş şəkilli tələblər irəli sürməyə meylli olurlar, həmçinin daha çox üzr istəyirlər.

Kişilər "ver”, "gətir”, "çəkil” kimi direktiv formalardan və birbaşa əmrlərdən istifadə etməyə üstünlük verir. Qadınlar isə çox vaxt daha yumşaq danışır: "Gəlin”, "Biz hazırlaşırıq ki…” və s.

Linqvist Cennet Holms hesab edir ki, qadınlar kişilərdən daha çox kompliment deyir. Qadınlar öz həmcinslərinin qruplarında bu ritual jesti edərək, qarşılıq görməyə ümid edirlər.

Kişilər çox vaxt dialoqu başlamağa və mövzunu da özləri seçməyə meylli olur.

Müəyyən edilmişdir ki, qadınlar ümumilikdə kişilərdən daha çox sual verir. Kişilər ünsiyyət zamanı çox vaxt özlərinə bilici rolunu götürürlər vəsöhbəti mühazirəyə çevirirlər. Qadınlar isə müsahibinin xətrinə dəyməmək üçün bəzən öz səriştələrini gizlədirlər.

Sadaladığımız çoxsaylı fərqlər nəyin təsiri altında formalaşır? Qadınların nitqində daha çox rast gəlinən özünə əminsizlik, yumşaqlıq, kişilərin isə tələbkarlığı, dominantlığa, rəqabətə meylliyi necə meydana gəlmişdir?

Qadın və kişilər arasında danışıq fərqlərinin olmasının səbəblərinə dair nəzəriyyələr çoxdur. Onlardan ən populyarı "iki mədəniyyət” nəzəriyyəsidir. Bizim danışıq üslubumuz uşaqlıqdan formalaşır və yaşıdlarımız buna xüsusi təsir edir. Uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə oğlanlar və qızlar adətən öz həmcinslərinin olduğu mühitdə ünsiyyət qururlar, "qız”, "oğlan” oyunları oynayırlar. Düşdükləri mühitdən asılı olaraq, onların müxtəlif məqsədləri formalaşır. Oğlanlar üçün bu məqsəd – öz statusunu təsdiq etməkdir. Qızlar üçün isə - münasibətlər qurmaq, səmimiyyət yaratmaq.

Bəzi tədqiqatçılar düşünür ki, "qadın dili” uşaqlıqdan gələn sosiallaşmanın nəticəsidir. Uşağa öz cinsinə uyğun olaraq danışıq tərzi diqtə olunur. Valideynlər və digər nüfuzlu şəxslər kiçik qızlara elə tərzdə danışmağı öyrədilər ki, onların qadınlığı dil vasitəsilə də özünü büruzə versin. Bu qadınlıq həm də simvolik olaraq zəiflik rolunu oynamaqdır. "Qadın dili” burada kobud və aqressiv sözlərdən imtina, kiçildici, nəvazişli sözlərdən istifadə deməkdir. Qız uşaqlarına femininliyi don geyinmək, gəlinciklə oynamaq və s. kimi, dil vasitəsilə də nümayiş etdirməyi öyrədirlər.

Uşaqları müşahidə edən sosioloqlar, antropoloqlar və psixoloqlar müəyyən edir ki, oğlanlar və qızlar bir-biri ilə ünsiyyət qurarkən ümumi dil tapırlar, lakin qızlar üçün ən vacib olan səmimi münasibət qurmaq, oğlanlar üçün isə qrup daxilindəki mövqeləridir.

Kişilər öz "kişi nitqlərini” dominantlıq etmək üçün özləri qururlar. Tez-tez söz kəsmək, tələbləri birbaşa demək belə dominantlığın nümunəsidir. Kişilərlə müqayisədə qadınların sosial prestiji az olduğu üçün və nəticədə özlərinə olan qiymət daha aşağı olduğu üçün, onlar "kommunikativəməkdaşlıq”, kişilər isə "kommunikativ rəqabət” taktikasına hədəflənir.

Hələ uşaq yaşlarından qadınlara öz emosiyalarını sərbəst ifadə etmək "icazəsi” verilsə də, kişilərdə bu xüsusiyyət əngəllənir. Bu özəllik nəinki danışıqda, həm də mətnlərdə özünü göstərir.

Kişi mətnlərində emosiyaların təsviri və xatırlanması daha azdır, emosional leksika daha kasad və bircinsdir. Elektron kommunikasiyada qadınlar smayliklərdən, ümumilikdə nitqdə isə nida sözlərindən kişilərə nisbətən daha çox istifadə edirlər.

Lakin bəzi tədqiqatçılar emosiyaların ifadəsindəki fərqi təkcə sosial səbəblərlə deyil, həm də psixofizioloji səbəblərlə izah edir (kişi vəqadınların orqanizmlərində emosiyalara təsir edən hormonların proporsiyaları müxtəlifdir).  

Ümumilikdə, qadın və kişilərin sosial mövqelərindəki fərqlilik təkcə nitqdə deyil, həm də bədən dilində özünü göstərir. Məsələn, kişilər həm həmcinslərinin qruplarında, həm də qarışıq qruplarda olduqca rahat otururlar, ayaqlarını sərbəst uzadırlar. Qadınlar isə öz qruplarında açıq vərahat olduqları halda, qarışıq qruplarda bədənləri gərgin, sıxılmış olur. Kişilər oturarkən bir-biriləri arasında kifayət qədər məsafə saxlayır. Qadınlar isə əksinə, bir-biriləri ilə sıx əyləşirlər.

Kommunikasiyanın gender aspektlərinə həsr olunan tədqiqatlar olduqca yeni sahədir və günü-gündən inkişaf etməkdədir. Lakin bu sahə hələ dətam mənimsənilməmişdir. Linqvistlər bu nəticəyə gəlir ki, qadın və kişilərin nitqini konkret kontekstdə tədqiq etmək lazımdır. Genderlekt hər bir ayrıca kommunikativ vəziyyətdə nəzərdən keçirilməli və müqayisə olunmalıdır.

Linqvistlər bu nəticəyə gəlir ki, qadın və kişilərin nitqlərində fərqlər mövcud olsa da, bu fərqlər heç də bütün ünsiyyətlərdə özünü göstərmir. Vəcins ünsiyyətin yeganə müəyyənedici amili deyil. Bu amillər sosial, peşəkar statusdan, milli, dini və başqa mənsubiyyətlərdən asılı olaraq, dəyişə bilər.

Müəllif: Gülnara Mehdiyeva